Kadın erkek eşitliği tartışmalarının son dönemde yine hararetlendiği, 'fıtrat' ile ne elde edileceği kestirilemeyen polemiklerin başladığı, kadına yönelik şiddet hatta cinayet vakalarının vaka-i adiyeden sayılma noktasına gelindiği bu günlerde bir yıl dönümünü hatırlatmak için kalemi ele aldık. 5 Aralık 1934 tarihi ile kadınların milletvekili seçme ve seçilme haklarının 80. yıl dönümündeyiz. Bu kanundan hemen bir kaç sonra da 1935 yılında Türkiye Cumhuriyeti ilk kadın vekillerini seçti. Kadınlar ilk kez 1935 milletvekili seçiminde oy kullandı. Elbette tek parti dönemi içerisinde adayın belirlenmesi, oyun kullanımı, oyun tasnifi hususlarında malum eleştiriler vardır. Ancak bir eşitliğinin, insanî bir unsurun gerçekleşmesi hele hele Fransa gibi cumhuriyet (liberte) fikrinin dünyada öncülüğünü yapmış ülkelerden önce sağlanmış olması dikkate değerdir. Kadınların hakları hususunda maalesef kuru edebiyatın ötesine geçilemediğini gösteren günler yaşanmaktadır.
Türk kadınının rey ve intihap ( seçme ve seçilme) hakkının tanınması, tarihçi olması nedeniyle bu yazıyı yazan kişinin de ayrıca saygı duyduğu ve kurucu 'anne' kabul ettiği bir ismin yaşadığı hadise ile başladı. 1930 senesinde Afet İnan, Musiki Muallim okulunda Tarih ve Yurttaşlık Bilgisi derslerini veriyordu. Seçimler konusunu işlerken uygulamalı ders yapmanın faydalı olacağı düşüncesiyle sandık kurdurdu. Sınıfında seçim tatbik edilerek anlatılacaktı. (Bu ifade Afet İnan'ın kitabında böyle geçmektedir ama bunun uygulamalı ders değil sınıf başkanı seçimi olduğu yönünde de bir bilgi mevcuttur) Sınıfta bir başkanlık seçim yapıldı. Yürürlükteki seçim kanununa göre yapılan uygulama sonucunda bir kız öğrenci başkan seçildi. Afet İnan'ın aktardığına göre -öğrenci numarası ve ismine kadar net- bahsettiği bir erkek öğrenci, 'kanunda kadınların oy verme ve namzet olma hakkı yok' diyerek itirazda bulundu. Afet İnan, öğrencisine yakın bir zamanda yapılacak yasa değişikliği ile bu eşitliğinin sağlanacağını bahsetti ama derin bir müteessir halde ders sonunda Gazi Orman Çiftliği'ne (Atatürk'ün sağlığında kullanılan adı) gitti. Burada Atatürk ve İç İşleri Bakanı Şükrü Kaya'ya hadiseyi anlattı. Şükrü Kaya, Afet İnan'ı teselli etme gayretinde bulunarak konunun o yıl düzenlenecek Belediye Seçimlerine yönelik kanunun hazırlanmasında ele alınabileceğini söyledi. Afet İnan teskin olmayarak bu mesele halledilmeden hadisenin yaşandığı sınıfa girmek istemediğini söyledi. Aynı akşam Atatürk Çankaya'da o dönem ki adıyla Hukuk Mektebi'nin öğretim üyelerini topladı. Toplantıda kadınların oy hakkı hususu ele alındı. Atatürk ayrıca Afet İnan'a kadının oy hakkı konusunda bir konferans hazırlığına girişmesini istedi. Afet İnan konferansını Türk Ocağı binasındaki büyük salonda vermek üzere hazırlıklarına koyuldu.
Afet İnan konferans için çalışmalarını sürdürürken 20 Mart 1930 tarihinde Belediye seçimlerinde kadının oy hakkı hususu T.B.M.M'de ele alınmaya başladı. Mart ayının 22, 24, 27, 29 ve 31 tarihlerinde kanun değişikliği müzakereleri yapıldı. Nihayet kadınlara oy hakkının sağlandığı şekliyle 1580 sayılı kanun 3 Nisan 1930 tarihinde kabul edildi. Oylama sırasında meclisin 316 vekilinden red oyu vermemek için 117si oylamaya girmedi. Oylamanın yapıldığı gün, Afet İnan Türk Ocağı Genel Merkezinde saat 16.30da konferansına başladı. Konferansında cumhuriyet idaresinin halk idaresi olduğunu, bu manasıyla halkın sadece erkeklerden teşkil olamayacağını belirtti. Avrupa'da, Amerika'da ve Avustralya'da o tarihe kadar kadınlara oy hakkı veren ülkeler hakkında geniş bir bilgi verdi. Konferans tam metni Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri isimli kitabının 199-208 sayfaları arasında yer almaktadır.*
Kadınlara 1580 sayılı kanun ile Belediye seçimlerinde oy verme ve adaylık yolu açılırken sırada mebus seçimleri vardı. Kadınlara seçim hakkının verilmesi ilk defa 1924 Anayasa'sının hazırlanmasında gündeme gelmiş, Urfa Mebusu Yahya Kemal'in (Beyatlı) kadınların oy hakkına sahip olması yönündeki önergesi reddedilip alkışlanınca Recep Bey (Peker) 'Reddettiniz, bari alkışlamayın!' çıkışında bulunmuştur. Ayrıca Belediye seçimleri ile ilgili oylamada 117 vekilin oylamaya katılmaması üzerine Atatürk'ün sinirle sitem ettiği yönünde ifadeler Salih Bozok ve Kılıç Ali'nin hatıralarında yer almaktadır.
Belediye seçimlerinin gerçekleşmesinin ardından 1933 yılında Muhtarlık seçimleri de aynı kanun kapsamında yapıldı. Nihayet sırada milletvekilliği seçimlerindeki düzenleme kaldı. 4 Haziran 1933 günü yapılan bir Çankaya toplantısında konu ele alındı. Hükümet ve Atatürk, milletvekili seçimlerinden önce kanunun değiştirip eşitliğin tesis edilmesinde mutabık kaldı. 4 Aralık 1934′te İsmet İnönü'nün meclise getirdiği bir kanun değişikliği talebi müzakereler başladı. 5 Aralık günü seçmenleri izah eden İntihab-ı Mebusan Kanunu'nun 2-6-11-16-23 ve 58. maddelerinde 'erkek' ifadesinin yanına 'kadın' da ilave edildi. Bu görüşmeler yapılırken seçmen yaşı da 18′den 22′ye yükseltildi. 317 vekilden 258i oylamaya katılıp kabul oyu verdi, 53 vekil oylamaya katılmadı. Böylece 1930′da Belediye seçimleri ile başlayan süreç 5 Aralık 1934′de tamamlandı. 6 Aralık günü gazeteler bu değişikliği manşetlerine taşıdılar. Seçimler iki dereceli erkek ve kadınların oyları ile gerçekleşecekti.
1 Mart 1935′te yeni düzenleme ile yapılan seçim sonucunda 18 kadın milletvekili meclise girdi. İlk kadın vekillerimiz;
Hatı Çırpan – Ankara
Türkan Baştuğ – Antalya
Sabiha Gökçül (Erbay) – Balıkesir
Şekibe İnsel – Bursa
Huriye Öniz – Diyarbakır
Fatma Memik – Edirne
Nakiye Elgün – Erzurum
Fakiye Öymen – İstanbul
Benal – Nevzad (İştar – Arman) İzmir
Ferruh Güpgüp – Kayseri
Bahire Bediz – Konya
Mihri Pektaş – Malatya
Meliha Ulaş – Samsun
Esma Nayman – Seyhan
Seniha Hızal – Tokat
Hatice Özgener – Çankırı idi.
Kadınların seçme ve seçilme haklarıyla son olarak ilgili dünyaya bakalım. Türkiye'den önce Finlandiya (1906), Norveç (1907), Danimarka (1915), SSCB (1917), İsveç (1919) Almanya (Weimar Cumhuriyeti Anayasası ile 1920), Polonya (1921), Çekoslovakya ( 1920) ve ABD (Devlet Başkanlığı seçimlerinde 1920) Büyük Britanya (İlki 1918, kalıcı 1928) kadınlara seçme hakkını vermiştir. Fransa, İtalya, Romanya, Yugoslavya ve Çin, İkinci Dünya Savaşı'ndan hemen sonra bu hakkı verirken İsviçre 1971, Suriye 1973, Liechtenstein 1976′da kadınlara seçme hakkı vermiştir. Türkiye bu alanda geç kalmış sayılamaz. Ancak kanunların çıkarılması ile meselelerin halledildiği kanısına varılabilir mi?
Türk kadınının siyasal yaşamda elde ettiği hakkına rağmen eşitliğin hukuktan ibaret kalmamasını temenni ediyorum.
İlk Kadın Vekillerimiz Hakkında
Mebrure Gönenç (Afyonkarahisar): 1900'de İstanbul'da doğdu. 1919'da Arnavutköy Amerikan Koleji'nden mezun oldu Fransızca ve İngilizce bilen Gönenç bir süre Çamlıca Kız Lisesi ve Üsküdar Amerikan Koleji'nde dil hocalığı yaptı. Adana Belediyesine seçilen ilk kadın meclis üyesidir.
Hatı Çırpan (Satı Kadın-Ankara): 1890'da Kazan'da doğdu. Milli savaşta malûl olmuş bir askerin eşiydi. Beş çocuğu vardı. Çiftçilikle uğraşan Satı Kadın hususi eğitim gördü. Seçildiğinde Kazan köyü muhtarıydı.
Türkan Örs Baştuğ (Antalya): 1900'de Üsküdar'da doğdu. İstanbul Darülfünunun Felsefe Şubesinden mezun oldu. Fransızca biliyordu. Uzmanlık alanı felsefe, sosyoloji ve eğitimdi. Üsküdar Kız Sanat Mektebinde müdürlük yaptı. Seçimden önce Feyziâti Lisesi Kız kısmı müdürlüğündeydi.
Sabiha Gökçül Erbay (Balıkesir): 1900'da Bergama'da doğdu. İstanbul Kız Muallim Mektebinde ve Yüksek Kız Muallimin İhzari (hazırlık) kısmında okudu. İzmir Kız Muallim Mektebinde edebiyat öğretmenliği ve müdürlük yaptı.
Şekibe İnsel (Bursa): 1886'da İstanbul'da doğdu. Ortaokul mezunuydu. Almanca biliyordu.
Hatice Özgener (Çankırı): 1865'te Selanik'te doğdu. Rüştiye ve hususi öğrenim gördü. Rumca bilen Özgener milletvekili olmadan önce Darüleytam Müdürlüğünden emekli bir maarifçiydi. 1936 ara seçiminde parlamentoya girdi.
Huriye Öniz Baha (Diyarbakır): 1887'de İstanbul'da doğdu. Tahsilini Londra Üniversitesi kadın kısmında Betford Kolej'de pedagoji eğitimi görerek tamamladı. İngilizce bilen Öniz İstanbul Kız Muallim Mektebi ile eski İnas İdadisinde pedagoji ve uygulama dersi ile ev idaresi derslerini okuttu.
Fatma Memik (Edirne): 1903'te Safranbolu'da doğdu. İlköğrenimine Safranbolu'da başlayan Memik sekiz yaşında İstanbul'a geldi. Burada Beyazıt İnas numune Mektebi ile Bezm-iâlem Valide Sultan Mektebinde okuduktan sonra Tıbbiye 'ye girdi. Tıbbiye 'den 1929'da birincilikle mezun oldu ve Gureba Hastanesinde çalıştı.
Nakiye Elgün (Erzurum):1882'de İstanbul'da doğdu. Kız Muallim Mektebi mezunu olan Elgün ,ülkemizin en eski eğitimcilerinden biri olarak biliniyor. İstanbul Kız Lisesi müdürü iken, 1930'da İstanbul Şehir Meclisine ilk kadın üye olarak seçildi.
Fakihe Öymen (İstanbul): 1900'de İşkodra'da doğdu. Darülfünunun Coğrafya bölümünden mezun oldu. Fransızca bilen Öymen, Maarif ve Coğrafya uzmanıydı. Bursa Kız Muallim Mektebinde tarih ve coğrafya öğretmenliği ve Bursa Kız Lisesi Müdürlüğü yaptı.
Ferruh Güpgüp (Kayseri): 1891'de Kayseri'de doğdu. Öğrenimi hususi olan Güpgüp Arapça biliyordu.
Bahire Bediş Morova Aydilek (Konya): 1897'de Bosna'da doğdu. Bolu orta mektebinden mezun oldu. Bolu Kız Sanat Okulu'nda resim öğretmenliği yaptı.
Mihri Pektaş (Malatya): 1895'de Bursa'da doğdu. Amerikan Kız Koleji Mezunuydu. Fransızca ve İngilizce biliyordu. Robert Kolej'de İngilizce öğretmenliği yaptı.
Meliha Ulaş (Samsun): 1901de Sinop'ta doğdu. Darülfünun 'un Edebiyat Şubesinden mezun oldu. Fransızca ve İngilizce biliyordu. İstanbul Kandilli Lisesi'nde edebiyat öğretmenliği ile beş yıl Erzurum Kız Muallim Mektebinde baş muallimlik ve edebiyat öğretmenliği yaptı.
Esma Nayman (Seyhan): 1899'da İstanbul'da doğdu. Lise mezunuydu. Fransızca, İngilizce ve Rumca biliyordu.
Sabiha Görkey (Sivas): 1888'de Üsküdar'da doğdu. Üsküdar Kız Sanayi Mektebinden sonra Darülmuallimat'ı bitirdi. 1917'de Darülfünun' un Riyaziye Şubesinden mezun oldu. Fransızca bilen Görkey Kız Muallim Mektebi Müdür ve Muallimliklerinde bulundu.
Seniha Hızal (Trabzon): 1897'de Adapazarı'nda doğdu. İlk öğrenimini İstanbul Fatih Rüşdiyesi'nde, orta öğrenimini Kız Sanat Mektebi'nde yüksek öğrenimini ise Darülfünun Fen Fakültesi'nde tamamladı. Fransızca bilen Hızal, Darülmuallimat ve Erenköy Kız Lisesi Müdürlüğü'nde bulunduktan sonra Maarif Umum Müfettişliği'ne tayin edildi. Kendisi Türkiye'de ilk kadın müfettiş olarak bilinmektedir. İstanbul Kız Muallim Mektebi Müdürlüğü ile Fevziye Lisesi Müdürlüğünde bulundu.
Benal Nevzad İstar Arıman (İzmir): 1903'te İzmir'de doğdu. İlk ve orta öğrenimini İzmir'de yaptı. 1921'de Paris Sorbonne Üniversitesi'nin Edebiyat bölümünden mezun oldu. Döndükten sonra Hilâliahmer ve Himaye-i etfal gibi yerlerde sosyal faaliyetlerde bulundu.
-Ayten Sezer, Türkiye'de İlk Kadın Milletvekilleri ve Meclis'teki Çalışmaları, ATAM Dergisi, Ankara.
-Belkıs Konan, Türk Kadının Siyasi Hakları Kazanma Süreci, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Ankara, sayı: 60, (1) 2011, s.157-174.
-Afet İnan, Tarih Boyunca Türk Kadınının Hak ve Görevleri, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1982.
-Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi, c.III/1, Bilgi Yayınevi, Ankara 2002.
-Turgut Özakman, Cumhuriyet, c.I, Bilgi Yayınevi, Ankara 2009.
http://www.bianet.org/bianet/toplumsal-cinsiyet/103366-1936da-ilk-defa-18-kadin-birlikte-mecliste-oturuyordu
*4 Nisan 1930 Tarihli gazetelerde yer alan tam metin için ayrıca o dönem hazırlanan Ayın Tarihi'nin ilgili cildini de Afet İnan dipnot olarak vermiştir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder