Ali Emre SUCU - Nursultan Nazarbayev’in İstifası Rus Basınında Nasıl Yankı Buldu?

Ali Emre SUCU / Moskova

Giriş

Kazakistan’da hareketli günler yaşanıyor. 19 Mart’ta Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in bölgeyi takip edenler için genel itibariyle beklenen ama seçilen gün bakımından sürpriz olan istifasının ardından, 20 Mart’ta Anayasa gereğince Senato Başkanı Kasım Tokayev yemin ederek cumhurbaşkanlığı görevini devraldı. Yemin töreninin hemen ardından ise yeni cumhurbaşkanının eski koltuğuna ise çok yabancı olmayan bir isim seçildi: Nazarbayev’in kızı Dariga Nazarbayeva. Şimdilik dikkat çeken son gelişme ise yeni cumhurbaşkanı tarafından, devletin başkenti Astana’nın isminin Nursultan olarak değiştirilmesi teklifiydi. Beklendiği şekilde kabul edildi ve bundan sonra Astana ismi sadece ülkenin tarihinde başkentin eski adı olarak kalacak.

2017 yılında Kazakistan’da devlet başkanının bazı yetkileri parlamentoya devredilmişti. Bu son gelişme ile Nazarbayev her ne kadar cumhurbaşkanlığı görevini resmi olarak bırakmış olsa da Güvenlik Konseyi’nin başında kalacak ve Nur Otan Partisi başkanı olarak da görevine devam edecek.

Kazakistan’daki bu önemli gelişmenin yakından takip edildiği ülkelerden biri şüphesiz ki Rusya’dır. Bu yazının da konusunu oluşturan söz konusu gelişmenin Rus basınında nasıl yankı bulduğunu, ülkenin önde gelen dört gazetesi olan Rossiyskaya Gazeta, İzvestiya, Nezavisimaya ve Kommersant gazetelerinin 20 Mart günü basılan nüshalarında kullanılan başlıklar ve konuyu ele alışları bağlamında bir değerlendirme yapmayı planlıyorum. Böyle bir yol okuyucusuna, böyle bir gelişmenin Rusya’da bulduğu yankıyı sıcağı sıcağına değerlendirme imkânı sağlayacağı gibi gazeteler arası karşılaştırma fırsatı da sunacaktır.  

1.      Rossiyskaya Gazeta: Nursultan Nazarbayev Devlet Başkanlığından İstifa Etti

Değerlendirmeye aldığımız ilk gazete olan Rossiyskaya Gazeta’da, Nazarbayev’in istifası gazetenin ambleminin hemen üzerinde sadece küçük bir başlıkla, başka bir sayfada ele alınmak üzere haber değeri kazanmış. Neredeyse tam sayfa olarak kaleme alınan söz konusu içerikte ise Nazarbayev’in biraz düşünceli göründüğü bir resim habere eklenmiş. ‘’Nazarbayev’in Hamlesi’’ başlığını taşıyan değerlendirme yazısı, Nazarbayev’in veda konuşması ile başlıyor. Şubat ayında Kazakistan anayasasının 3. Bölümünün 42. maddesinde yapılan değişiklik Cumhurbaşkanına istifa yetkisi veriyor. İsimlerin verilmediği bir takım uzmanların fikrine göre ise istifanın 27 Şubat’ta yapılan parti kongresinde yapılmasının yerine 19 Mart tarihinin seçildiği belirtiliyor. Nazarbayev’in istifa etmeden önce Rusya Devlet Başkanı V. Putin’le bir görüşme yaptığının altı çiziliyor.

Diğer taraftan, yaklaşık 30 senedir ülkeyi yöneten Nazarbayev’in icraatları da sıralanıyor: Pazar ekonomisini inşası, totaliter ideolojik sistemin yeniden kurulması ve toplumun bütün birimlerinin modernleştirilmesi, ülke ekonomisinin 15 kat büyümesi, milli gelirde dolar bazında 9 katlık bir artış ve ülkede fakirlik oranının 10 kat düşmesi.

Değerlendirmenin son bölümünde ise Nazarbayev’in cumhurbaşkanlığından istifa ederken devletin zirvesinde kalmaya devam etmesine benzer bir yöntemi kullanan diğer devlet başkanlarından bahsediliyor. Akla ilk gelen ise Çinli lider Deng Siaoping; bir diğeri Fidel Castro. Son olarak ise yeni cumhurbaşkanının kısa bir özgeçmişine yer verilerek değerlendirme yazısı sonlandırılıyor.

2.      İzvestiya: Severken Böyle Vazgeçilir

 Nursultan Nazarbayev devlet başkanlığını bıraktıktan sonra ulusunun lideri olarak kalıyor.

İkinci gazetemiz olan İzvestiya’da manşetten verilen habere bu şekilde bir başlık atılmış. Haberin fotoğrafı olarak ise Nazarbayev’in istifa konuşmasını yaptığı alana doğru yürürken çekilen fotoğrafı kullanılmış.

İzvestiya gazetesine konuşan ismi belirtilmeyen uzmanlara göre, Nazarbayev’in görevi bırakmasından sonra, Rusya’nın Kazakistan için hiçbir şekilde önceliği olan bir ortak olarak kalacağının garantisinin olmadığı şeklinde bir değerlendirme yer alıyor. Ayrıca yine bu uzmanlara göre Orta Asya’nın bu zengin devleti için bu geçiş süreci hiçbir karmaşaya neden olmayacak. Rus Duma’sı yetkililerinin gazeteye bildirdikleri görüşlere göre ise Nazarbayev’in görevi bırakması ani alınmış bir karar değil ve geçiş süreci hiçbir düzensizliğe yol açmayacak. Rus Duma’sı Bağımsız Devletler Topluluğu Temsilcisi Leonid Kalaşnikov’a göre Nazarbayev, geçişin güvenli bir şekilde yapılması için tüm hazırlıkları önceden tamamladı. Ayrıca BDT devletlerinde Kırgızistan, Gürcistan, Ukrayna ve Ermenistan’daki geçiş süreçleri Nazarbayev tarafından iyi gözlendi, hatta kendisi bile ilk göreve geldiği zamanki siyasi atmosferi iyi hatırlıyor. Kalaşnikov, Nazarbayev’in yeni cumhurbaşkanı olan Tokayev’i de iyi tanıdığını vurguluyor. O’na göre Tokayev, Kazakistan’da ikinci en yüksek otorite sahibi isim.

Değerlendirme yazısında görüşlerine başvurulan bir diğer isim ise BDT Enstitüsü Direktörü Vladimir Evseyev. O’na göre geçiş ile ilgili başta yasal düzenlemeler olmak üzere birçok değişiklik önceden yapıldı. Örneğin silahlar üzerinde tamamıyla kontrol sağlandı, ülkede bulunan göçmenlerin gözetimi güçlendirildi, en az iki senedir bu geçişin hazırlığı yapılıyordu.

Moskova’nın aynı gün, Nazarbayev’in istifasını önceden bildiği bu haberde de doğrulanıyor. Ayrıca Kazakistan cumhurbaşkanı sözcüsünün daha sonra bu görüşmeyi doğruladığı da bildiriliyor. Kazakistan Cumhuriyeti Stratejik Araştırmalar Enstitüsü eski başkanı Bulat Sultanov ise gazeteye verdiği demeçte, yeni cumhurbaşkanının Rus meslektaşlarıyla iyi ilişkilere sahip olduğunu belirtiyor. Ayrıca seçimlerin de beklenen tarihte, yani 2020 yılının Nisan ayında yapılacağını öngörüyor. Tokayev ise bu seçimleri kazanacak güce sahip. Önemli bir değerlendirme olarak ise, devlet başkanlığı sisteminden parlamenter sisteme geçişin ülkede tartışmalı bir konu olduğu ve güçlü bir liderin yokluğunda denenecek olan böyle bir yolun ülkeyi iş dünyasının elitleri ve klanlar arasında bölebileceği tartışılıyor.

Gazetede ayrıca 65 yaşında olan yeni cumhurbaşkanının Rus Dış İşleri Bakanlığı’na bağlı olan Uluslararası İlişkiler Enstitüsü (MGIMO) mezunu olduğu ve Almatı’da mezun olduğu ilkokulda Liberal Demokrat Parti Lideri V. Jirinovski’nin de öğrenim gördüğü belirtiliyor.

3.      Nezavisimaya: Nazarbayev Kazakistan’ın Başında Kalarak İstifa Etti

Nazarbayev’in izleyicileri selamladığı fotoğrafın tercih edildiği haber, Nezavisimaya gazetesinden. Yuri Roks’un haberleştirdiği değerlendirme yazısı gazetenin birinci sayfasında, ortada yer alıyor. Nazarbayev’in kendisinde sonra liderlik için herhangi bir çatışmanın yaşanmasını istemediği, geçişin anayasal düzenleme uyarınca gerçekleşeceği ve seçimlerin 20 Nisan 2020 yılında yapılacağı bu gazetede de vurgulanıyor.

Haberin ayrıntılarında Nazarbayev’in istifa konuşmasının da bir bölümüne yer verilmiş:

Cumhurbaşkanlığı görevini bırakma kararı aldım. Bu yıl ülkenin en yüksek makamında 30. yılımı dolduruyorum… Benim için halkıma hizmet etmek çok büyük bir şanstı. Sizleri selamlıyorum, sizlere minnettarım. Güvenlik Konseyi’nin ve Nur Otan Partisi’nin başında olmaya devam edeceğim.

Siyaset bilimci ve Post-Sovyet Çalışmaları uzmanı Arkagiy Dubnov’a göre Nazarbayev Post-Sovyet coğrafyanın en cömert liderlerinden biriydi. Ölümünden sonraki sürecin ülke içinde karmaşaya neden olacağını önceden gördü ve süreci kolaylaştırmayı amaçladı. Kazakistan’ın Rusya ve diğer ülkeler ile olan ilişkilerinde çok önemli değişiklikler olmayacak. İç politikada da aynı şekilde büyük değişiklikler beklenmiyor. Çünkü ülke içinde ciddi bir muhalif hareket yok. Yine uzmana göre Nazarbayev, Kerimov’un ölümünden sonra Özbekistan’da olanları iyi gözlemledi.

Gazeteye görüşlerini bildiren bir diğer uzman ise Tarih doktoru olan Orta Asya ve Orta Doğu uzmanı Aleksander Kinyanev. O’na göre de Nazarbayev’in istifası üzerinde düşünülmüş ve planlı bir eylem. Geçtiğimiz yıllarda ve bu yıl yapılan anayasa değişikliklerinin önemi üzerinde duran uzman, Kazakistan’daki yeni sistemin İran’ı ve Çin’i anımsattığını belirtiyor. Ayrıca Tokayev’in Nazarbayev’den sonra ülkede ikinci en otoriter isim olduğunun altını çizen uzmana göre yeni cumhurbaşkanı Pekin’de, Moskova’da, ABD’de ve Brüksel’de çok iyi tanınıyor. Bu özeliğinin yanında iç politikada, Kazakistan’daki bütün grupları, iş dünyasını en iyi şekilde temsil edecek ve dengede tutacak kapasiteye sahip.

4.      Kommersant: Yaşayanlar İçinde En Birinci

Nursultan Nazarbayev Kazakistan’ı ömür boyu yöneteceği göreve geldi.

Değerlendirmeye aldığımız son gazete ise Kommersant. Manşetten verilen gelişmeye hemen yukarıda yazılan alt başlık atılmış. Haberin fotoğrafında ise Putin, Nazarbayev ve Lukaşenko’nun, muhtemelen Kazakistan’da bir toplantı odasının penceresinden dışarıya baktıkları görülüyor. Nazarbayev burada liderlere bir şeyler anlatıyor. Fotoğrafın altına düşülen not ise şu şekilde:

Nazarbayev bir ülkede geçiş sürecinin nasıl olması gerektiğini kendisi üzerinden örnekle anlatıyor!

Gazeteler arasında söz konusu gelişmeye en eleştirel yaklaşım Kommersant tarafından geliştirilmiş. Değerlendirme yazısının girişinde:

İstifa etti ama daha önemli bir pozisyona geldi: Ömür boyu liderlik. Bu görevinin ise resmi bir nedeni var: İlk Devlet Başkanı-Ulusunun Lideri. Dolayısı ile O artık Sayın Nazarbayev oldu, O’nu eleştirmek mümkün değil, Kazakistan Post-Sovyet devletlerinden, devlet başkanına resmi olarak ömür boyu devletin başında kalma yetkisini veren ilk devlet. Dolayısı ile kimin cumhurbaşkanı olduğu çok da önemli değil. Bu örnek bulaşıcı olabilir.

Yasa değişikliklerinin ayrıntılarına değinildiği ve bir başka sayfada ‘güç değişimi’ başlığı ile devam eden değerlendirme yazısında, yeni cumhurbaşkanı Tokayev’in BBC’ye 2018 yılının Haziran ayında verdiği röportaja da ele alınmış. Kendisine yöneltilen soruya verdiği cevapta Tokayev, Nazarbayev’in 2020 seçimlerinde aday olmayacağını düşündüğünü söylüyor ve bunun kendi fikri olduğunun altını çiziyor.

Bu sözler üzerine gazetenin değerlendirmesi ise gülümsetiyor:

Şimdi anlaşılıyor ki Sayın Tokayev ne hakkında konuştuğunu biliyordu!

Gazeteye konu hakkında görüşlerini belirten Dasım Satpayev’e göre ise Özbekistan’da Kerimov’un ölümünden sonraki geçiş döneminde yaşanan problemler ve ailesinin başına gelenler hiç iç açıcı değildi. Kerimov’un bir kızı şuan hapiste ve diğeri de eşiyle birlikte tüm varlığını kaybetti. Nazarbayev, kendi rızasıyla ayrılması gerektiğini acı bir şekilde anladı.

Yazıda, istifa kararının ani bir karar olmadığı, 2018 yılı sonu, 2019 yılının başındaki bazı gelişmelerin bu sonuca işaret ettiğinin altı çiziliyor. Şöyle ki geçtiğimiz sonbaharda Cumhurbaşkanı halka hitap ederken daha çok sosyal problemlerden bahsetmişti. 2018 yılının Ekim ayında birden halka yıllık mesaj yayımladı. Hâlbuki bu mesajı genelde Ocak ve Mart ayları arasından yayımlardı. Bu yılın Şubat ayında Nazarbayev, Anayasa Konseyi’nde gönüllü olarak istifa etme hakkının olup olmadığını sordu ve olumlu cevap aldı. 21 Şubat’ta Bakanlar Kurulu’nu görevden aldı ve hükümetin öncelikli görevinin halkın refahını sağlamak olduğunun altını çizdi.

Sonuç

Rusya’nın önde gelen dört gazetesinin, Kazakistan Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in istifasını konu alan bölümlerini ele almayı amaçladığım bu çalışmada, konu hakkında kendi düşüncelerimi de ekleyerek genel olarak şu sonuçları çıkarmamız mümkün:

İstifa haberi aslında genel olarak bekleniyordu, buna yönelik sinyaller vardı ancak bu istifanın ne zaman gerçekleşeceği konusunda herhangi bir tahmin yürütmek zordu. Ancak Nazarbayev’in istifasını açıklarken Güvenlik Konseyi’nin ve partisinin başında görevine devam edeceğini söylemesi, yeni cumhurbaşkanının anayasaya göre belirlenmesinin ardından büyük kızının yeni cumhurbaşkanının bıraktığı göreve seçilmesi ve bunu takip edecek gelişmeler kesin olarak gösteriyor ki ülkede tamamen kontrollü bir makam değişimi hayata geçiriliyor. Dolayısı ile ülkenin kuzeyinde yer alan Rus nüfusunun ülkeyi kaosa sürükleyecek bir harekette bulunmaları bir yana, Rusya’nın da bunu desteklemek için herhangi bir hamlede bulunacağı beklenmemeli. Nazarbayev’in ilerleyen yaşı, ölmesi halinde ülkede meydana gelme ihtimali olan herhangi bir düzensizliğin böylece erkenden önüne geçilmiş oldu. Dış politika bağlamında, mevcut ikili ve çok taraflı ilişkilerde de ani bir değişim beklenmemeli. Nitekim Nazarbayev’in resmi açıklamadan önce Putin’le telefon görüşmesi yapması, yeni cumhurbaşkanının Rus Dış İşleri Bakanlığı’na bağlı olan Uluslararası İlişkiler Enstitüsü (MGIMO) mezunu olması, Rusya’nın Kazakistan dış politikasındaki önemini ortaya koyarken, bu enstitünün sosyal paylaşım sitelerinde yeni cumhurbaşkanını takdir eden paylaşımlarda bulunması da bir şeylerin göstergesidir.

Sonuç itibari ile önümüzdeki günlerde yeni gelişmelere şahit olacağımız gibi, yukarıda belirttiğimiz hali ile geçiş sürecinde krizle sonuçlanacak bir hadiseyle karşılaşmamız da beklenmemelidir.